Uzależnienia behawioralne

Uzależnienia behawioralne
ZINTEGROWANI Centrum Diagnozy i Terapii

Uzależnienia behawioralne to powtarzające się, kompulsywne zachowania, które stają się źródłem przyjemności, ale jednocześnie prowadzą do szkód w różnych obszarach życia, takich jak zdrowie, relacje czy funkcjonowanie społeczne. W przeciwieństwie do uzależnień od substancji, uzależnienia behawioralne dotyczą zachowań i aktywności, które w nadmiarze stają się destrukcyjne.

Uzależnienia behawioralne mają wiele podobieństw do zaburzeń związanych z używaniem substancji, takich jak początek w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości, wyższe wskaźniki w tych grupach wiekowych niż wśród osób starszych i ego-syntoniczna natura zachowań. Zarówno uzależnienia behawioralne, jak i uzależnienia od substancji mają podobieństwa fenomenologiczne, takie jak stan popędu lub pragnienia przed rozpoczęciem zachowania, zmniejszanie lęku i skutkowanie pozytywnym stanem nastroju lub „hajem” podobnym do odurzenia substancją.

Najczęstsze rodzaje uzależnień behawioralnych u dzieci, młodzieży i dorosłych:

Obsesja na punkcie lajków, komentarzy i ciągła potrzeba sprawdzania, co się dzieje online.

Kompulsywne wydawanie pieniędzy na niepotrzebne przedmioty, prowadzące do problemów finansowych. Do objawów uzależnienia od zakupów zalicza się częste i nadmierne robienie zakupów, często połączone z uczuciem winy lub wstydu; trudności z kontrolowaniem nawyków wydawania pieniędzy, prowadzące do problemów finansowych i zadłużenia; chomikowanie lub gromadzenie dużych ilości przedmiotów, często bez praktycznego zastosowania; odczuwanie niepokoju lub drażliwości, gdy nie można czegoś kupić, zaniedbywanie obowiązków, relacji lub pracy z powodu nadmiernych zakupów. U dzieci może objawiać się obsesyjnym pragnieniem posiadania nowych przedmiotów (np. zabawek, gadżetów).

Jedzenie staje się mechanizmem radzenia sobie z emocjami. Do objawów uzależnienia od jedzenia zalicza się pragnienie określonych produktów spożywczych, utratę kontroli nad spożyciem jedzenia, przybieranie na wadze lub problemy zdrowotne, zwiększoną tolerancję na uzależniające produkty z czasem, odczuwanie niepokoju lub depresji w przypadku niemożności dostępu do uzależniających produktów oraz poświęcanie dużej ilości czasu na myślenie o jedzeniu lub planowanie posiłków.

Niezdrowa obsesja na punkcie ćwiczeń, ruchu ciała i/lub sprawności fizycznej. Nadmierne skupienie się na ćwiczeniach może prowadzić do negatywnych konsekwencji i zakłócać codzienne życie. Objawy uzależnienia od ćwiczeń charakteryzują się przesadną ilością ćwiczeń, brakiem kontroli, objawami odstawienia i konfliktami z rodziną i przyjaciółmi, co może prowadzić do problemów zdrowotnych i izolacji społecznej.

Niekontrolowane uczestnictwo w grach losowych mimo strat finansowych i problemów rodzinnych. Do objawów kompulsywnego hazardu zalicza się: potrzebę kontynuowania gry w celu odzyskania strat lub osiągnięcia dużych wygranych, niepokój, kłamanie znajomym na temat wygranych, poczucie winy, wstydu.

Uzależnienie od pracy, znane również jako pracoholizm, to niekontrolowany przymus nadmiernej pracy, zaniedbujący osobiste potrzeby i obowiązki. Często wynika z głęboko zakorzenionej potrzeby potwierdzenia, kontroli lub pragnienia unikania innych aspektów życia. Do objawów uzależnienia od pracy zalicza się nadmierną i kompulsywną pracę, zaniedbywanie życia osobistego i społecznego oraz odczuwanie winy lub lęku w czasie przerwy w pracy.

Uzależnienie od pornografii to zachowanie kompulsywne, osoba odczuwa potrzebę ciągłej masturbacji, a to prowadzi do zachowań ryzykownych, niezadowalającego życia seksualnego i niepokoju. Długoterminowe konsekwencje obejmują wycofanie społeczne, osłabienie ciała i depresję. Na rozwój uzależnienia od pornografii internetowej wpływają różne czynniki psychologiczne, w tym lęk, depresja i niska samoocena. Narażenie na pornografię we wczesnym wieku lub korzystanie z niej jako mechanizmu radzenia sobie ze stresem może również przyczynić się do rozwoju tego uzależnienia.

Uzależnienie od seksu odnosi się do nadmiernych myśli, pragnień, popędów lub zachowań seksualnych, których nie można kontrolować i które powodują cierpienie i szkody w związkach, finansach i innych aspektach życia.

Objawy uzależnień behawioralnych

Objawy i symptomy uzależnienia behawioralnego obejmują intensywną chęć powtórzenia zachowania pomimo negatywnych konsekwencji, zaabsorbowanie zachowaniem, częste myślenie o nim i ciągłe angażowanie się w zachowanie. Należą do nich:

Objawy u dzieci:

dana aktywność dominuje w życiu dziecka
zmiana nastroju w odpowiedzi na dostępność do nałogowej czynności (np. rozdrażnienie, gdy odbierze się telefon)
izolacja od rodziny i przyjaciół na rzecz nałogowej aktywności
trudności z koncentracją w szkole, zaniedbywanie obowiązków
agresja w odpowiedzi na próby ograniczenia dostępu do ulubionej czynności (objawy odstawienia, agresja słowna i/lub fizyczna)

Objawy u dorosłych:

nieumiejętność kontrolowania zachowań, nawet jeśli prowadzą do negatywnych konsekwencji
zaniedbywanie obowiązków zawodowych i rodzinnych
problemy finansowe lub zdrowotne związane z nałogiem (np. otyłość, długi)
trudności w relacjach interpersonalnych i poczucie osamotnienia.

Kluczowe sygnały wskazujące na uzależnienia behawioralne:

konieczność zwiększenia ilości lub częstotliwości zachowania w celu osiągnięcia tego samego efektu
zaniedbywanie obowiązków, pracy, szkoły lub zobowiązań rodzinnych
angażowanie się w dane zachowanie pomimo negatywnych konsekwencji takich jak problemy finansowe, kwestie prawne lub zerwane relacje
objawy odstawienia, gdy nie można podjąć określonego zachowania, np. drażliwość, lęk lub depresja
utrata kontroli i niemożność powstrzymania lub ograniczenia danego zachowania
poświęcanie nadmiernej ilości czasu i pieniędzy na dane zachowanie
wykorzystywanie zachowania jako sposobu radzenia sobie ze stresem lub negatywnymi emocjami
podejmowanie ryzykownych zachowań związanych z uzależnieniem

Przyczyny uzależnień behawioralnych

Czynniki przyczyniające się do rozwoju uzależnienia behawioralnego obejmują zaburzenia psychiczne, problemy osobowości, współwystępujące uzależnienia, upośledzenie funkcji poznawczych, czynniki genetyczne lub codzienne stresory.

Zaburzenia w układzie nagrody w mózgu, związane z dopaminą.

Osoby z uzależnieniami behawioralnymi często zgłaszają odczuwanie przyjemności, ulgi lub satysfakcji podczas angażowania się w zachowanie, co może prowadzić do chęci powtórzenia zachowania pomimo jego negatywnych konsekwencji. Ponadto mogą doświadczać uczucia niepokoju, lęku lub stresu, co może skłonić je do angażowania się w zachowanie jako mechanizm radzenia sobie.

Presja społeczna, wpływ rówieśników i normy kulturowe mogą również przyczyniać się do rozwoju uzależnień behawioralnych. Na przykład jednostka może być narażona na określone zachowanie, takie jak granie lub korzystanie z internetu, za pośrednictwem mediów społecznościowych lub grup rówieśniczych i może odczuwać presję, aby zaangażować się w zachowanie, aby dopasować się lub uniknąć izolacji społecznej.

Czynniki środowiskowe, takie jak dostęp do technologii, dostępność substancji uzależniających i brak nadzoru rodzicielskiego, mogą również przyczyniać się do rozwoju uzależnień behawioralnych.

Uzależnienia behawioralne mają wspólną patofizjologię z zaburzeniami związanymi z używaniem substancji, w tym zmiany w przetwarzaniu nagrody w mózgu, kontroli impulsów i funkcji wykonawczej. Zmiany te mogą prowadzić do zmian w zachowaniu i poznaniu, w tym pragnień, impulsywności i braku samokontroli.

Jakie są czynniki ryzyka rozwoju uzależnienia behawioralnego?

Uzależnienia behawioralne rozwijają się w wyniku interakcji różnych czynników:

Osoby z rodzinną historią uzależnień (zarówno behawioralnych, jak i od substancji) mogą być bardziej podatne na ich rozwój.

Impulsywność w uzależnieniach behawioralnych jest ściśle związana z innymi zaburzeniami, takimi jak OCD (zaburzenie obsesyjno-kompulsywne), ADHD, depresja i lęk.

Presja rówieśnicza jest znaczącym czynnikiem ryzyka rozwoju uzależnienia behawioralnego, szczególnie wśród młodych ludzi. Brak zaangażowania rodziny, trudne sytuacje rodzinne i brak nadzoru rodzicielskiego mogą przyczyniać się do zwiększonego ryzyka uzależnienia.

Zwiększony poziom stresu emocjonalnego i fizjologicznego może prowadzić do zmniejszonej kontroli behawioralnej i wyższej impulsywności, przyczyniając się do podatności na uzależnienie.

Impulsywność - osoby, które działają pod wpływem impulsu, częściej angażują się w zachowania o potencjale uzależniającym.
Poszukiwanie nowych doznań - osoby skłonne do ryzyka i szukające intensywnych wrażeń są bardziej podatne na rozwój uzależnień.
Perfekcjonizm i presja osiągnięć - dążenie do perfekcji może prowadzić do wyczerpania emocjonalnego i uzależnienia od zachowań pozwalających "uciec" od napięcia.

Jakie są skutki uzależnienia behawioralnego?

Skutki uzależnienia behawioralnego to słabe zdrowie psychiczne, zmiany w strukturze mózgu i problemy ze zdrowiem fizycznym. Krótkoterminowe konsekwencje obejmują lęk, zaburzenia snu i wyczerpanie. Długoterminowe skutki obejmują depresję, izolację społeczną i utratę wagi.

Osoby mogą doświadczać wahań nastroju, kompulsywnej potrzeby angażowania się w zachowania uzależniające i uczucia euforii. Uzależnienia behawioralne mogą wpływać na relacje, pracę i ogólne samopoczucie, powodując znaczne szkody dla zdrowia psychicznego i fizycznego danej osoby.

Jak wygląda proces diagnozy?

Proces diagnozowania uzależnień behawioralnych u dzieci i dorosłych obejmuje ocenę zachowań, ich wpływu na życie pacjenta oraz identyfikację czynników, które mogą prowadzić do kompulsywnego angażowania się w daną czynność. Diagnoza wymaga uwzględnienia wielu aspektów życia osoby badanej.

Wywiad kliniczny:
Ma na celu zebranie szczegółowych informacji na temat problematycznych zachowań, ich częstotliwości, intensywności i wpływu na codzienne życie. Pytania mogą dotyczyć czasu poświęcanego na daną aktywność (np. korzystanie z internetu, zakupy), emocji towarzyszących tym działaniom (np. ulga, napięcie, poczucie winy), zaniedbywania innych obowiązków (pracy, szkoły, relacji), reakcji na próby ograniczenia aktywności. Dzięki temu będzie możliwa ocena kryteriów diagnostycznych.
Obserwacja zachowań:
Ocena wzorców zachowania w różnych sytuacjach życiowych, np. podczas interakcji społecznych, w pracy czy w szkole. Ważne jest zwrócenie uwagi na zachowania kompulsywne, impulsywność lub reakcje emocjonalne na przerwanie czynności.
Diagnoza różnicowa:
Należy wykluczyć inne zaburzenia, takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, które mogą mieć podobne objawy. W przypadku dzieci diagnoza powinna uwzględniać rozwój psychologiczny i warunki środowiskowe, które mogą wpływać na ich zachowanie.
Konsultacje z bliskimi i środowiskiem pacjenta:
Rozmowa z rodziną, opiekunami, nauczycielami lub współpracownikami może dostarczyć informacji o zachowaniu pacjenta w różnych kontekstach.

Diagnostyka uzależnień behawioralnych może wymagać współpracy:

Wczesna diagnoza jest kluczowa, aby skutecznie wdrożyć leczenie i zapobiec długoterminowym konsekwencjom.

Jak leczy się uzależnienia behawioralne?

Leczenie uzależnień behawioralnych wymaga kompleksowego podejścia, uwzględniającego indywidualne potrzeby pacjenta. Proces terapii koncentruje się na zrozumieniu przyczyn nałogowych zachowań, zmianie wzorców myślenia i nauce zdrowych strategii radzenia sobie z trudnościami.

Psychoterapia

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT): Pomaga zidentyfikować myśli i przekonania napędzające uzależnienie. Uczy zdrowych strategii radzenia sobie z impulsami i stresorami. Skupia się na zmianie destrukcyjnych nawyków i wzorców myślenia.
Terapia rodzinna: Skuteczna w pracy z dziećmi, pomaga rodzicom wprowadzać zdrowe nawyki w domu.
Terapia grupowa: skutecznie zmniejsza objawy uzależnienia behawioralnego, ykazuje redukcję zachowań kompulsywnych, problemów interpersonalnych i zdrowotnych oraz poprawę tolerancji i zarządzania czasem.